Η επιστημονική φαντασία ως είδος λογοτεχνίας, η κατάκτηση του διαστήματος και η πρόοδος των επιστημών ως πραγματικότητα.
Στη πλατιά έννοια του όρου φαντασία, στο λογοτεχνικό τομέα, εννοούμε το σύνολο εκείνο των έργων των οποίων τα πρόσωπα και το περιεχόμενο δεν ευρίσκονται στη σφαίρα της πραγματικότητας, αλλά σ’ εκείνη του υπερφυσικού ή και μεταφυσικού. Ο πατέρας του καθ’ αυτού φανταστικού λογοτεχνικού είδους, είναι για τους πεζογράφους ο Χόφμαν με τα “φανταστικά διηγήματά” του. Μάλιστα από τους κριτικούς θεωρείται ο απόλυτα “φανταστικός ”. Αλλά και η “ τρικυμία ” του Σαίξπηρ αποτελεί την ηθική δραματοποίηση των δημωδών μεταφυσικών δεισιδαιμονιών της εποχής του.
Όταν ο συγγραφέας ενός φανταστικού έργου στηρίζεται σε πραγματικές ή και υποθετικές αρχές των φυσικών επιστημών, τότε το έργο του κατατάσσεται στο είδος εκείνο της λογοτεχνίας που λέγεται επιστημονική φαντασία. Για τη συγγραφή ενός έργου επιστημονικής φαντασίας, οι αρχές των φυσικών επιστημών πρέπει να χρησιμοποιούνται από τον συγγραφέα κατά τρόπο απλό και εκλαϊκευμένο με στόχο την έξαψη της φαντασίας του αναγνώστη. Επομένως ένα έργο επιστημονικής φαντασίας δημιουργεί υπερφυσικές, μεταφυσικές, πιθανές και αληθοφανείς καταστάσεις.
Οι κριτικοί ασχολούνται πολύ λίγο με αυτό το είδος της λογοτεχνίας λέγοντας ότι δεν περιέχεται στη σφαίρα της καθ’ αυτής λογοτεχνίας. Το φαινόμενο αυτό έχει την εξήγησή του. Ο επιλαμβανόμενος της κριτικής έργου επιστημονικής φαντασίας, πρέπει να έχει εκτός των άλλων, άφθονες και πραγματικές γνώσεις, αναλόγως του περιεχομένου του κειμένου και να γνωρίζει καλά το πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε το έργο. Το πλήθος των αναγνωστών έργων επιστημονικής φαντασίας αυξάνεται τόσο ραγδαία, όσο σε κανένα άλλο είδος λογοτεχνίας και αποτελείται από όλες τις κατηγορίες ανθρώπων και όλες τις ηλικίες. Παρά την ιδιαιτερότητά της η επιστημονική φαντασία είναι μια ενδιαφέρουσα λογοτεχνία και έχει αυστηρά καθορισμένους λογοτεχνικούς κανόνες. Εξετάζει τα προβλήματα του ανθρώπου, τα όνειρά του, τις ελπίδες του, διαχρονικά, τοποθετώντας τον μέσα στο χωροχρόνο. Κάνοντας χρήση πολλές φορές ενός φανταστικού οχήματος που λέγεται “χρονομηχανή” , ο συγγραφέας ταξιδεύει μέσα στο χώρο και στο χρόνο έχοντας έτσι τροποποιήσει τα συστατικά στοιχεία της πραγματικότητας, με αποτέλεσμα τη βαθύτερη κατανόηση των σημερινών αλλά και των μελλοντικών προβλημάτων της ανθρωπότητας. Η «χρονομηχανή», ως όρος οφείλεται στον μεγάλο συγγραφέα H. G. Wells (1866) πτυχιούχος ζωολογίας και βιολογίας του πανεπιστημίου του Λονδίνου. Πάντως η κατασκευή της χρονομηχανής έχει τουλάχιστον θεωρητικό υπόβαθρο δεδομένου ότι ο μεγάλος Einstein έχει αποδείξει θεωρητικά τη σχετικότητα του χρόνου.
Μόνο όποιος δεν ξέρει σχεδόν τίποτε από το είδος αυτό της λογοτεχνίας μπορεί να πιστέψει ότι αποτελείται από ένα ομοιογενές "σώμα" διηγημάτων. Στην πραγματικότητα τα έργα που ανήκουν σ' αυτή τη κατηγορία μπορεί να είναι πολλών ειδών, τόσο που να μην υπάρχει συμφωνία στις προϋποθέσεις που πρέπει να έχει ένα έργο "επιστημονικής φαντασίας". Πρόκειται για μια ευρύτατη περιοχή θεμάτων. Εκτείνεται από τα έργα εκείνα που εξετάζουν τις πιθανές σχέσεις ομάδων κοινωνικής μορφής ( που εικάζει μέλλουσες πραγματικότητες προερχόμενες από ζωτικά προβλήματα της εποχής μας, π.χ. την υποβάθμιση των πόλεων ) μέχρι εκείνα επιστημονικής μορφής που εξετάζουν τις συνέπειες που οφείλονται στη πρόοδο των επιστημών (ιατρικής, γενετικής, τεχνολογίας κλπ ) ικανή να μεταβάλει τη βιολογική δομή του ζώου "άνθρωπος". Η επιστημονική φαντασία, SF, ασχολείται ακόμη με τεχνητές ευφυΐες (ρομπότ, ανδροειδή κλπ), τα ταξίδια στο χρόνο, την ύπαρξη παράλληλων κόσμων, την εξερεύνηση του διαστήματος, την αποίκηση των πλανητών, και τις επαφές με μορφές ζωής έξω από τη γη.
Ακόμη η επιστημονική φαντασία δεν είναι μόνο μια καλή διασκέδαση μα επιτελεί και ένα σοβαρό σκοπό που είναι εκείνος να επεκτείνει την ανθρώπινη φαντασία. Δεν είμαστε ακόμη ικανοί να φτάσομε εκεί όπου κανένας δεν έφτασε ποτέ αλλά τουλάχιστον μπορούμε να το κάνουμε νοητικά. Μπορούμε να διερευνήσομε πως το ανθρώπινο πνεύμα θα μπορούσε να απαντήσει σε μελλοντικές προόδους της επιστήμης και μπορούμε να δημιουργήσομε δοξασίες σε ότι αφορά στο πως θα ήταν οι πρόοδοι αυτές.
Μεταξύ επιστημονικής φαντασίας και επιστήμης υπάρχουν αμφίδρομες ανταλλαγές. Η επιστημονική φαντασία υπαγορεύει ιδέες που οι επιστήμονες μπορούν να συμπεριλάβουν στις θεωρίες των, αλλά πολλές φορές η επιστήμη ανακαλύπτει γνώσεις περισσότερο περίεργες από την επιστημονική
φαντασία. Η επιστημονική φαντασία του σήμερα είναι συχνά η επιστήμη του αύριο, το να περιορίσομε το ενδιαφέρον μας σε Γήινα θέματα ισοδυναμεί με το να τοποθετήσομε σύνορα στο ανθρώπινο πνεύμα. Με αυτά τα λόγια εκφράζεται ο Stephen Hawking,ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς επί των ημερών μας και που είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσομε εδώ στο Ηράκλειο μια διάλεξή του. Ο άνθρωπος αυτός, αναγκασμένος να ζει μόνιμα σε αναπηρικό καρότσι και να επικοινωνεί μέσω ενός φωνητικού ηλεκτρονικού συνθέτη φωνής εξ αιτίας μιας βαριάς βλάβης των νευρώνων του, αποτελεί το τέλειο παράδειγμα της ανθρώπινης σκέψης που υπερνικά με τη δύναμή της οποιοδήποτε φυσικό εμπόδιο. Ποιος άλλος από αυτόν μπορεί να εκφράσει μια αντικειμενική κρίση σχετικά με την αξία της επιστημονικής φαντασίας; Εξ’ άλλου ο Hawking είναι της γνώμης ότι η ατέλειωτη δίψα του ανθρώπου για γνώση καθιστά στην πράξη ασταμάτητη τη πορεία της επιστημονικής έρευνας.
Όταν ο Wells έγραψε το βιβλίο « από τη Γη στη Σελήνη » κανείς δεν πήρε στα σοβαρά το περιεχόμενό του έστω και αν η περιγραφή συμφωνούσε με τους τότε γνωστούς νόμους της φυσικής. Η μοίρα όμως ήθελε εκείνη την υπέροχη μέρα της 21 Ιουλίου 1969 ο Νήλ Άρμστρονγκ, ακολουθούμενος από τον Έντγουίν Όλντριν, να πατάει το πόδι του στην απάτητη επιφάνεια της Σελήνης. Τότε οι άνθρωποι θυμήθηκαν τον «παραμυθά» Ιούλιο Βερν που 104 χρόνια πριν ( το 1865) έγραψε το παραπάνω μυθιστόρημα που έχουν διαβάσει γενιές και γενιές μικρών και μεγάλων παιδιών στον κόσμο.
Ο Βερν Ζούσε και εκείνος σε μια εποχή που όλοι φαινόταν να έχουν χάσει την όρεξη τους να κάνουν κάτι, να τολμήσουν και αυτός έδινε την όρεξη για δράση και αισιοδοξία. Η εποχή του διαστήματος είχε αρχίσει: μια θεμελιακή βάση για ολόκληρη την ανθρωπότητα, ίσως πιο σπουδαία από την ανακάλυψη της φωτιάς. Εν τω μεταξύ, ένα χρόνο πριν από την προσσελήνωση ανθρώπων στο δορυφόρο της Γης, προβαλλόταν στις κινηματογραφικές αίθουσες το απαράμιλλο έργο του Stanley Kubrik “ Οδύσσεια στο διάστημα “ ως μια σχεδόν υπόσχεση για το μέλλον. Κανείς καλόπιστος ιστορικός δεν μπορεί να αρνηθεί την πατρότητα της ιδέας στον Ιούλιου Βερν για το ταξίδι από τη Γη στη Σελήνη και ότι ερέθισε τους επιστήμονες στο να επιτύχουν την μετάβαση του ανθρώπου στο χλωμό δορυφόρο της Γης το 1969.
Σήμερα έχουμε τη δυνατότητα να καταπιούμε μια κάψουλα μεγέθους όσο ένα χάπι ενός φαρμάκου και να μαγνητοσκοπήσουμε το σχήμα και τη λειτουργία εσωτερικών μας οργάνων. Αλλά και αυτού του θαυμαστού ιατρικού-τεχνολογικού επιτεύγματος είχε προηγηθεί η επιστημονική φαντασία στο έργο «φανταστικό ταξίδι» (Fantastic Voyage) του 1966 σε σκηνοθεσία του Richard Fleischer, όπου η ιατρική ομάδα ταξίδεψε μέσα από τις αρτηρίες και φθάνοντας στο σημείο που είχε δημιουργηθεί ένας θρόμβος τον διέλυσε ή τον αφαίρεσε. Πολλά χρόνια αργότερα εφαρμόστηκε στην ιατρική η διαδικασία της αγγειοπλαστικής που θεωρείται πρωτόγονη μέθοδος σε σχέση με το παραπάνω Φανταστικό ταξίδι.
Σήμερα μιλάμε για μεταμοσχεύσεις οργάνων στον άνθρωπο και μας έρχεται στο μυαλό μας η αποκρουστική κινηματογραφική ταινία ‘Φρανκεστάιν’ ή η ταινία « Η μύγα » όπου βλέπαμε να μπαίνει, στο θάλαμο τηλεμεταφοράς ο ερευνητής και κατά λάθος και μια μύγα και να φτάνει στον προορισμό του ο ερευνητής με κεφάλι μύγας και η μύγα με κεφάλι ανθρώπου. Αυτά τα φανταστικά διηγήματα σίγουρα επηρέασαν τους επιστήμονες και έτσι, ύστερα από πολλές προσπάθειες κατάφεραν την κατασκευή υποβρυχίων, διαστημοπλοίων, την μεταμόσχευση ανθρώπινων οργάνων. Ξέρομε ότι η επιστήμη προσπαθεί επί των ημερών μας να επιτύχει την τηλεμεταφορά ύλης, ήδη από τους παλαιότερους χρόνους ο Τέσλα πέτυχε την τηλεμεταφορά χωρίς καλώδια της ηλεκτρικής ενέργειας. Ήδη απολαμβάνομε τους καρπούς της «τηλεμεταφοράς» ύλης με τους τρισδιάστατους εκτυπωτές υπολογιστών όπου μπορούμε να αποστείλομε ένα αντικείμενο από την μία Ήπειρο στην άλλη χωρίς την μεσολάβηση του ταχυδρομείου ή άλλου μεταφορικού μέσου. Βέβαια αυτό δεν είναι τηλεμεταφορά στην απόλυτη έννοια του όρου, γι’ αυτό και η λέξη μπήκε εντός εισαγωγικών, αλλά είναι η κατασκευή ενός αντικειμένου εδώ που, αφού αναλυθεί ηλεκτρονικά το σχέδιό του, αποστέλλεται ασύρματα μέσω υπολογιστή από ένα άλλο μέρος και κατασκευάζεται από τον τρισδιάστατο εκτυπωτή του υπολογιστή σας εδώ. Είναι πάντως ένα πρώτο βήμα για την τηλεμεταφορά ύλης και μάλιστα σημαντικό. Σκεφτείτε την σημασία της τηλεμεταφοράς του πετρελαίου και των εμπορευμάτων και γιατί όχι και των ανθρώπων χωρίς πετρελαιαγωγούς και πλοία ή αεροπλάνα αντίστοιχα !
Έλεγε ο Ιούλιος Βερν : οποιοδήποτε πράγμα που ένας άνθρωπος είναι ικανός να φανταστεί, κάποτε θα πραγματοποιηθεί από άλλους ανθρώπους.
Εκτός από την πνευματική τροφή, την παιδεία και την απόλαυση που παρέχουν στον αναγνώστη τα έργα επιστημονικής φαντασίας, είναι και πρακτικά ωφέλιμα. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι πολλές φορές δίδουν το ερέθισμα ή την ιδέα στον ερευνητή επιστήμονα, για τη λύση σημαντικών προβλημάτων. H σχεδόν αποτυχία του διαστημικού προγράμματος με στόχο να πάμε πολύ πιο πέρα από τη τροχιά της γης, με τις λίγες γνωστές εξαιρέσεις, είναι επίσης και μια αποτυχία της επιστημονικής φαντασίας. Η επιστημονική φαντασία θα έπρεπε να παράγει έργα θετικά που να εμπνέουν ώστε να βοηθήσει στο να επιστρέψει η έκρηξη για τις διαπλανητικές μετακινήσεις. Με την παρακμή του διαστημικού ενδιαφέροντος βρεθήκαμε αντίστοιχα και στην παρακμή της επιστημονικής φαντασίας. Το ενδιαφέρον πέρασε από το εξωτερικό διάστημα στο εσωτερικό. Περάσαμε από την τρελή τεχνολογική αισιοδοξία στην διαστημική απαισιοδοξία. Στην επιστημονική φαντασία περάσαμε από τις διηγήσεις γαλαξιακής εμβέλειας της Χρυσής Εποχής (Golden Age) στo Νέο Κύμα (New Wave) και αργότερα στην αντικουλτούρα και υποκουλτούρα (Cyberpunk) πιο κυνικοί και σκεπτικοί. Οι παλαιότεροι ζήσαμε την εποχή του Apollo 11, των προγραμμάτων Mercury και Gemini, της ομιλίας του Kennedy το1961, των πρώτων τροχιών γύρο από τη σελήνη, των προσσεληνώσεων. Κάθε επιτυχία και κάθε αποτυχία βρισκόταν στις ειδήσεις, ήταν επίκαιρα γεγονότα.
Το 1958 έφτασε η είδηση πως μια ατσάλινη σφαίρα μπήκε σε τροχιά γύρω από τη Γη και εξέπεμπε ένα ραδιοφωνικό σήμα. Ζήσαμε όλη την έξαψη της περιόδου μεταξύ του τέλους της δεκαετίας του 50 και για όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 κατά την οποία Αμερικανοί και Σοβιετικοί προσπερνούσαν ο ένας τον άλλο. Ήταν μια περίοδος που δεν μπορούσε κανείς να προβλέψει ποιος από τους δυο θα έκανε την επόμενη κίνηση κλέβοντας το προβάδισμα στον αντίπαλο. Μια περίοδος που το κάθε τι φαινόταν δυνατό. Πολλά από τα προγράμματα είχαν τις αποτυχίες των όπως η καταστροφή από φωτιά του Apollo 1, και η σχεδόν καταστροφή του Apollo 13. Θυμόμαστε όλες εκείνες τις εξαγγελίες για τα διαπλανητικά ταξίδια που θα καταντούσαν μια καθημερινότητα, τις διασημότητες που ανήγγειλαν το πρώτο τους τουριστικό διαπλανητικό ταξίδι. Λέγεται ότι στην Αμερική κάποιο μεσιτικό γραφείο πουλούσε οικόπεδα στη σελήνη. Ύστερα ακολούθησαν συνεχείς καθυστερήσεις και αποτυχίες, και τα υπερβολικά έξοδα που ήταν πάντοτε σε συνεχή άνοδο.
Αργότερα το αστείο έγινε τραγωδία τον Ιανουάριο του 1986. Η καταραμένη αποστολή του Challenger είχε αρκετά διαφημιστεί σε μια προσπάθεια να αποδείξουν την ερεθιστική δυναμικότητα του διαστήματος δηλαδή τα πράγματα που θα μπορούσαμε να μάθομε, και τις αθρόες βελτιώσεις που θα μπορούσαν να γίνουν πηγαίνοντας τον πολύ κόσμο εκεί πάνω.
Η καθηγήτρια Christa Mc Auliffe θα έδινε τα μαθήματά της, από εκεί πάνω, κατ' ευθείαν στα σχολεία της Αμερικής. Για πολύ λίγο χρόνο το διάστημα κατέκτησε πάλι τη χαμένη αίσθηση του θαυμάσιου( sense of wonder). Έπειτα όλα στράβωσαν. Όταν ύστερα από δυόμισι χρόνια το πρόγραμμα του Shuttle (επαναχρησιμοποιούμενο διαστημικό λεωφορείο) ξεκίνησε πάλι, το μεγαλύτερο μέρος των ερεθιστικών πραγμάτων μπήκε στην άκρη προκειμένου με το πρόγραμμα του Πολέμου των άστρων να κερδισθεί λίγο από το χαμένο έδαφος.
Έτσι μπορούμε να πούμε ότι σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μειωμένο ενδιαφέρον για τα διαπλανητικά ταξίδια και το ίδιο συμβαίνει και με την επιστημονική φαντασία σε ότι αφορά τους συγγραφείς του είδους αυτού της λογοτεχνίας. Ας ελπίσουμε ότι οι τελευταίοι θα είναι πάλι οι πρωτεργάτες για την συνέχιση των επανδρωμένων διαπλανητικών ταξιδιών μέσα και έξω από το ηλιακό μας σύστημα, προς όφελος της ανθρωπότητας.
Βασίλης Χατζηγιάννης
Dr. Μηχανολόγος – Ηλεκτρολόγος Μηχανικός
Ομότιμος καθηγητής Α ΤΕΙ Κρήτης
E mail: vashatzi@hotmail.com