Οικονομία, το χάος και το φαινόμενο της πεταλούδας
.
Η έκφραση « το φαινόμενο της πεταλούδας » το λεγόμενο butterfly effect, πιστεύεται ότι προέρχεται από το περίφημο διήγημα του συγγραφέα Ray Bradbury : ο θόρυβος της βροντής κατά το οποίο, στο μέλλον, θα οργανώνονται χρονικά σαφάρι για τους τουρίστες. Σε μια απώτερη προϊστορική εποχή ένας τουρίστας του μέλλοντος ποδοπατεί μια πεταλούδα και το γεγονός αυτό προκαλεί μια αλυσίδα εκτάκτων συνεπειών για την ανθρώπινη ιστορία.
Αλλά τι σχέση μπορεί να έχει το φτερούγισμα μιας πεταλούδας με την οικονομία ;
Είναι μια ζεστή καλοκαιρινή ημέρα, ένας άνθρωπος περιπατεί σε ένα δάσος απολαμβάνει το κάπνισμα ενός τσιγάρου και πετά το αποτσίγαρο δίπλα σε ένα σωρό από ξύλα. Το αποτσίγαρο έχει πέσει πάνω σε ένα χαρτομάντιλο, το χαρτομάντιλο παίρνει φωτιά και στη συνέχεια παίρνει φωτιά ένας θάμνος αποξηραμένος από ένα κολεόπτερο που τον είχε προσβάλει. Φυσάει ένα ελαφρός άνεμος, 5-6 Μποφώρ, οι σπίθες που φεύγουν από το θάμνο ανάβουν το σωρό των ξύλων, στη συνέχεια παίρνει φωτιά το παρακείμενο δέντρο, ύστερα το επόμενο και σε λίγο καίεται ολόκληρο το δάσος. Όλα αυτά εξ’ αιτίας ενός μικροσκοπικού παράσιτου που είχε αποξηράνει το θάμνο και εξ’ αιτίας του αποτσίγαρου που είχε πέσει πάνω στο χρησιμοποιημένο χαρτομάντιλο.
Στις 29 Δεκεμβρίου του 1979, ο φυσικός Edward Lorenz παρουσίασε, στην ετήσια διάλεξη της Αμερικανικής Ένωσης για την ανάπτυξη της επιστήμης , μια εισήγηση σύμφωνα με την οποία το φτερούγισμα μιας πεταλούδας στην Βραζιλία θα μπορούσε να προκαλέσει ένα τυφώνα στο Τέξας. Σ ‘ αυτήν την ασυνήθιστη και τόσο σαγηνευτική εισήγηση έδωσε , ο καθηγητής Lorenz, το όνομα φαινόμενο της πεταλούδας , ή όπως είναι γνωστό « butterfly effect ».
Υπάρχουν διαφορετικές παραλλαγές που εκφράζουν ουσιαστικά την ίδια ιδέα : μια απειροελάχιστη μεταβολή στην ροή των γεγονότων οδηγεί, μετά από την πάροδο κάποιου χρόνου, σε μια εξέλιξη της τύχης ενός κράτους δραματικά διαφορετική από εκείνη που θα λάμβανε χώρα αν δεν είχε συμβεί η μεταβολή.
Με όμοιο τρόπο συμπεριφέρεται και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, όπου η εμφάνιση ή η εξαφάνιση ενός είδους, φυτικού ή ζωικού, κατά βίαιο τρόπο, σπρώχνει στο χάος τις ευαίσθητες ισορροπίες, όπως όταν ρίχνομε μια πέτρα σε μια ήρεμη λίμνη, ή όταν ανοίγομε πιο πολύ μια βρύση που στάζει ρυθμικά. Αυτό μας δίνει να καταλάβομε ότι όλα στη φύση, στη ζωή μας, αλλά και στο σύμπαν συνδέονται μεταξύ των, και ότι η ατομική μας συμπεριφορά επηρεάζει το περιβάλλον, στη γενική του έννοια, άρα και το οικονομικό περιβάλλον, πολλές φορές με δραματικό τρόπο.
Οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν στην ανάπτυξη της Θεωρίας του Χάους που θέτει τα όρια στην προβλεπτικότητα της ανάπτυξης των μη γραμμικών σύνθετων συστημάτων, όπως είναι η μακροοικονομία. Οι συμπεριφορές της πλειονότητας των φαινομένων του φυσικού περιβάλλοντος, του ανθρώπου και ιδιαίτερα του φαινομένου της οικονομίας προχωρούν με ρυθμούς επαναλαμβανόμενους αλλά ύστερα από μια κανονική περίοδο παρουσιάζουν με απρόσμενο τρόπο μια διακλάδωση σε μια κρίσιμη χρονική περίοδο που πολλαπλασιάζεται μέχρι να δημιουργηθεί μια περιδίνηση. Η κανονική ροή της οικονομίας διασπάται σε δύνες και ρουφήχτρες . Η περιδίνηση προκαλεί ανακατωσούρα, αταξία ( εντροπία). . Η εντροπία είναι ένα βασικός όρος της φυσικής και ειδικότερα της θερμοδυναμικής και αφορά το σύνολο της ζωής μας και της ύπαρξής μας, Για το θέμα αυτό θα ασχοληθούμε, αποκλειστικά, μια άλλη φορά. Για την ώρα λέμε μόνο ότι πολύ εντροπία σημαίνει μεγάλη αταξία.
Η θεωρία του χάους εφαρμόζεται σε διάφορα επιστημονικά πεδία : στα μαθηματικά εδώ και 100 χρόνια, στη βιολογία χρησιμοποιείται για να κατανοήσομε τους μηχανισμούς ανάπτυξης, και τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται στις κοινωνικές επιστήμες .
Στις κοινωνικές επιστήμες ο τομέας στον οποίο είναι εύκολο να συναντήσομε χαοτικές δυναμικές καταστάσεις είναι η οικονομία.
Το χάος , όπως μπορούμε κάλλιστα να διαπιστώσομε, επιδρά στην οικονομία: οι καταρρεύσεις των χρηματιστηρίων είναι χαοτικά φαινόμενα. Οι αλόγιστες σπατάλες στην οικονομία ενός κράτους και η αντιμετώπισή τους με αλλεπάλληλους δανεισμούς είναι επίσης χαοτικά φαινόμενα.
Η επιστημονική εφαρμογή της θεωρίας του χάους σε ένα μοντέλο της οικονομίας μας κάνει να αντιληφθούμε ότι το οικονομικό σύστημα ( ευρωπαϊκό, ή παγκόσμιο ) δεν είναι τυχαίο αλλά είναι ένα σύστημα ιδιαίτερα σύνθετο για το οποίο σε κάθε δράση αντιστοιχεί μια αντίδραση που μπορεί να έχει ως συνέπεια μια αταξία. Αυτό μας οδηγεί στο « φαινόμενο της πεταλούδας » σύμφωνα με το οποίο το οικονομικό σύστημα είναι τόσο σύνθετο και τόσο ευαίσθητο ώστε ακόμη και μια ελάχιστα μικρή διαταραχή του στην Αμερική μπορεί να προκαλέσει τη δημιουργία ενός οικονομικού κυκλώνα στην Ευρώπη. Ένα φτέρνισμα της Αμερικής μπορεί να προκαλέσει μια πνευμονία στην Ευρώπη.
Με άλλα λόγια σύμφωνα με το φαινόμενο της πεταλούδας αποδείχτηκε επιστημονικά ότι μικρές αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν εξαιρετικά απρόβλεπτες συνέπειες και ότι μικρές, ελάχιστες δυνάμεις μπορούν να μεγεθυνθούν σε άλλες δυνάμεις μεγάλης έντασης.
Βασικό επιχείρημα των αναλυτών της Deutsche Bank αποτελεί το παράδειγμα της Ταϊλάνδης. Όπως εξηγούν, το 1997 η Ταϊλάνδη αποτελούσε μόλις το 0,5% της παγκόσμιας οικονομίας, ωστόσο κατάφερε να προκαλέσει μια κρίση παγκοσμίων διαστάσεων, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία της «πεταλούδας» και του χάους.
Η μικρή περιδίνηση ( δύνη ) που δημιουργείται από το οικονομικό φτερούγισμα, ενός μικρού κράτους, μπορεί να επιτρέψει σε μια θερμή οικονομική φλύκταινα να αποκολληθεί από το υπερθερμασμένο οικονομικά έδαφος, να μετασχηματισθεί σε ένα ανερχόμενο θερμό οικονομικό ρεύμα και στη συνέχεια σε ένα ανεμοστρόβιλο, σε μια καταιγίδα. Η οικονομική δύνη που τροφοδοτεί το κύτταρο της οικονομικής καταιγίδας μπορεί να έχει αρκετή ενέργεια ώστε να προκληθεί απόκλιση των ρευμάτων στα υψηλά στρώματα και ύστερα από καιρό να προκληθεί ο οικονομικός κυκλώνας που θα έθετε την Ελλάδα εκτός Ευρώ. Στη χειρότερη περίπτωση, θα μπορούσε να προκαλέσει χρεοκοπίες κρατών της Ευρώπης καθώς και επιδρομές σε τράπεζες, πιστωτικές κρίσεις και υφέσεις που μπορεί να οδηγήσουν περισσότερες χώρες να φύγουν από το Ευρώ. Οι διασυνδέσεις, ωστόσο, των χωρών μέσω του διεθνούς εμπορίου και των χρηματοπιστωτικών ροών σημαίνουν ότι οι επιπτώσεις δεν θα περιορισθούν στην Ευρωζώνη.
Εντυπωσιακότερο όλων, είναι ότι, η ελληνική κρίση θα προκαλούσε ισχυρούς κραδασμούς ακόμη και στην κινεζική οικονομία.
Η μικρή πεταλουδίτσα γνωστή με το όνομα Ελλάδα θα μπορούσε λοιπόν, αν την ποδοπατούσε ένας μελλοντικός απρόσεκτος οικονομικός περιπατητής, το οικονομικό φτερούγισμά της , κατά τη διάρκεια του οικονομικού σπαραγμού της, να δημιουργήσει μια οικονομική καταιγίδα στην Ευρώπη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις χρηματοοικονομικών αναλυτών τα απόνερα της ελληνικής κρίσης μπορούν να φτάσουν μέχρι την Κίνα .
Το χάος, ως συνέπεια του φαινομένου της πεταλούδας, έχει τεκμηριωθεί με την επιστήμη των μαθηματικών και τα μαθηματικά δεν κάνουν ποτέ λάθος. Ας προσέχουν λοιπόν οι οικονομικοί περιπατητές που πατάνε…
Βασίλης Μιχ. Χατζηγιάννης
Dr. Μηχανολόγος - Ηλεκτρολόγος Μηχανικός
Ομότιμος καθηγητής ΑΤΕΙ Κρήτης
vashatzi@hotmail.com